Efni: Umsögn um auglýsta tillögu að breytingu á deiliskipulagi við Bjarkarholt 4-5 í miðbæ Mosfellsbæjar og skort á forsendum slíkra breytinga, þ.e. sjálfu deiliskipulagi miðbæjarins.
Í dag [26. april] rann út frestur til að skila athugasemdum við tillögu að breytingu á deiliskipulagi við Bjarkarholt 4-5 í miðbæ Mosfellsbæjar. Á lóðinni stendur til að byggja þjónustuíbúðir fyrir aldraða og tengja þær við hjúkrunarheimilið Eir við Hlaðhamra.
Stjórn Íbúahreyfingarinnar telur að skipulagsyfirvöld í Mosfellsbæ þurfi að útfæra tillöguna betur og þá sér í lagi með lífsgæði verðandi íbúa að leiðarljósi.
Stjórn Íbúahreyfingarinnar telur jafnframt að skipulagslegar forsendur fyrir tillögunni skorti. Gamla heildstæða deiliskipulagið frá 2010 eru rústir einar eftir deiliskipulagsbreytingar undanfarinna ára og aðkallandi að gera heildarendurskoðun á deiliskipulagi miðbæjarins með tilheyrandi greinargerð þar sem markmiðum þess og helstu þáttum er lýst.
Umsögninni er skipt í tvo kafla. Annars vegar (1) sértæka umsögn um fyrirliggjandi tillögu að deiliskipulagsbreytingu og hins vegar (2) almenna umsögn um mikilvægi þess að deiliskipuleggja miðbæinn sem eina heild og skýra markmið skipulagsins og helstu þætti í ítarlegri greinargerð.
(1) Umsögn um breytingar á deiliskipulagi við Bjarkarholt 4-5
Undirrituð fara þess á leit að bæjarstjórn Mosfellsbæjar endurskoði tillögu um deiliskipulagsbreytingu við Bjarkarholt 4-5 með lífsgæði íbúa í þjónustuíbúðum og áhrif breytinganna á umhverfi miðbæjarins að leiðarljósi.
Lagt er til að byggingarmagn verði minnkað til muna. Samkvæmt breytingatillögunni á það að vera rösklega fimmfalt á við það magn sem deiliskipulag miðbæjarins frá árinu 2010 gerir ráð fyrir. Íbúðum fjölgar úr 19 í 108 á byggingarreit sem einungis er 5069 m2.
Gæði húsnæðis og aðstaða á lóð.
Þegar byggðar eru þjónustuíbúðir fyrir eldri borgara er mikilvægt að huga sérstaklega vel að gæðum húsnæðis og lóðinni við húsið við hönnun. Góð birta þarf að vera í íbúðum og aðlaðandi svæði til útiveru á lóðinni. Birtan af því að eldri borgarar eyða meiri tíma í íbúðum sínum en fólk og fjölskyldur á vinnumarkaði. Garðurinn til að fá hreyfingu og viðhalda og efla heilsu.
Íbúar þurfa að geta gengið um, tyllt sér á bekki og tekið tal saman við aðra íbúa á lóðinni við húsið. Fyrir aldraða íbúa sem ekki treysta sér í lengri gönguferðir hefur slík aðstaða mikla þýðingu, sbr. Sléttuvegurinn í Fossvogi, Hrafnista í Laugarneshverfi í Reykjavík og víðar.
Fyrirliggjandi uppdrættir.
Tillögum að deiliskipulagsbreytingunni fylgja myndir og uppdrættir. Sýnd er þrívíddarmynd af húsunum sem mynda eins konar þröngt U sem opnast mót suðri. Skugginn sem sýndur er er mjög blekkjandi; sýnir morgunsól í ca. 60° hæð í austri, sem er óhugsandi, en þá er sól ca. 30° á lofti um sumarsólstöður en lægra allan annan tíma.
Nær væri að byggja í L, og opna fyrir suður- og vestursól, auk þess sem álman sem liggur meðfram Langatanga verður fyrir ónæði af umferð og býður uppá miður skemmtilegt útsýni yfir malbikshaf með bensínstöð og dekkjaverkstæði
Fjölgun íbúða á þessum litla reit úr 19 í 108 er alltof mikil miðað við stærð lóðarinnar. Flestar íbúðir verða í skugga stóran hluta dagsins, auk þess sem útisvæði er alltof lítið til að byggja upp góða aðstöðu utanhúss.
Útsýni er líka mjög takmarkað úr flestum íbúðum. Í ljósi þess hve náttúrulegt umhverfi Mosfellsbæjar er fjölbreytt og fallegt er synd að það skuli ekki vera nýtt fyrir eldri borgara bæjarins. Samkvæmt tillögunni er gert ráð fyrir að sá mikli gróður sem er á lóðinni, þar á meðal nánast allar bjarkirnar sem Bjarkarholt heitir eftir, sé fjarlægður. Þar er illa farið með verðmæti.
Kynning á deiliskipulagsuppdrætti
Mikilvægt er að kynna breytingar á deiliskipulagi þannig að heildarsýn yfir nærliggjandi skipulagsheild fáist, en hér er notast við gamalt og löngu úrelt deiliskipulag miðbæjarins frá 2010. Uppdrátturinn gefur því ekki rétta mynd af skipulagi miðbæjarins og nánasta umhverfi fyrirhugaðra bygginga.
Upplýsingar um stærðir íbúða, stærð sameignar, skuggavarp og aðstöðu vantar í kynninguna.
Bílastæði
Alls fylgja 108 bílastæði byggingunni, þar af 92 í bílakjallara. Á lóðinni milli bygginganna er síðan gert ráð fyrir 16 bílastæðum sem skerða það litla útisvæði sem þó fylgir lóðinni. Þau ætti að færa annað þannig að græna svæðið njóti sín, og að það sé ekki undirlagt af bílum með öllum þeim hávaða, ónæði og ólofti sem þeim fylgja.
Stefna Mosfellsbæjar
En hver skyldi stefna Mosfellbæjar vera í málefnum eldri borgara?
“Mosfellsbær er fjölskylduvænt, heilsueflandi og framsækið bæjarfélag sem setur umhverfið í öndvegi og hefur þarfir og velferð íbúa að leiðarljósi.” (Stefna Mosfellsbæjar í málefnum eldri borgara 2020-2027.)
Þessi stefna er ansi skýr og ættu eldri borgarar við Bjarkarholt að fá að njóta hennar til fulls. Til hvers er hún annars?
Samningur við Eir
Í Bjarkarholti 4-5 er um að ræða uppbyggingu sem grundvallast á samningi við Eir, hjúkrunarheimili, sbr. netkynningarfund skipulagsfulltrúa og Guðjóns Magnússonar arkitekts 17. mars. Samningur Eirar tekur þó til fleiri lóða. Bjarkarholt 4-5 er einungis 1. áfanginn. Í ljósi stærðar verkefnisins vekur furðu að ekki skuli hafa verið efnt til samkeppni meðal arkitekta um breytingarnar því þær hafa mikil áhrif á deiliskipulag miðbæjarins í heild sinni.
2. Miðbærinn sem ein heild
Undirrituð telja að forsendur vanti til að gera breytingar á umræddum deiliskipulagsreit innan skipulagssvæðis miðbæjarins. Heildardeiluskipulag, ásamt greinargerð um helstu þætti þess, hefur enn ekki verið unnið. Deiliskipulag miðbæjarsins frá 2010 hefur enga þýðingu lengur. Nær ekkert stendur eftir af þeirri miklu vinnu og því ekki hægt að byggja á því. Þar af leiðir að Mosfellsbær þarf að leggjast í ítarlega skipulagsvinnu þar sem gerð er grein fyrir helstu þáttum miðbæjarskipulags og markmiðum þess í uppdráttum og greinargerð.
Samkeppni og samráð
Það er eðli góðrar skipulagsvinnu og húsagerðar að keppt sé um tillögur. Líka að íbúar séu hafðir með í ráðum. Skaðinn sem af því hlýst að hunsa lýðræðislega ferlið getur orðið bæjarfélaginu dýrkeyptur enda afleiðingar þannig vinnubragða oftast á kostnað þeirra sem síst skyldi, það er bæjarbúa.
Bútasaumur í skipulagi
Í tengslum við þá uppbyggingu sem nú stendur yfir í miðbænum er miður að sú leið skuli hafa verið valin að búta fyrirliggjandi miðbæjarskipulag niður í smærri einingar og breyta því lóð fyrir lóð án undangengis samráðs við íbúa og faglegrar undirbúningsvinnu. Við gerð deiliskipulags 2010 var þess þó gætt.
Lýðræðislegum verkferlum í skipulagsmálum er ætlað að tryggja gæði. Í Mosfellsbæ hefur orðið afturför í lýðræðisþróun. Með hverri deiliskipulagsbreytingunni af annarri verður hún sýnilegri. Heildarsýn hefur tapast og bæjarbúar eru ekki lengur þátttakendur í ferlinu. Með öllu er óljóst hvert þeir sem vinna að tillögum og jafnvel framkvæmdum sækja umboð sitt. Þannig vinnubrögðum liggur hvorki virðing fyrir gegnsæi né lýðræði að baki.
Fjölbreytileiki í íbúasamsetningu versus einsleitni
Við skoðun á fyrirliggjandi tillögu að deiliskipulagsbreytingu hafa ýmsar spurningar vaknað, m.a. hvort bærinn hafi leitað sér nægilegrar ráðgjafar hjá sérfræðingum. Er yfirhöfuð ráðlegt eða eru fordæmi fyrir því að svo stór hluti skipulagssvæðis í miðbæ sé einskorðaður við einn aldurshóp. Getur verið að slík einsleitni hafi til dæmis áhrif á framboð á þjónustu í miðbænum?
Kunnir arkitektar mæla með fjölbreytileika í íbúasamsetningu, ekki einsleitni og á það ekki síst við um miðbæi.
Fleiri spurningum er ósvarað. Var tekið tillit til smæðar Mosfellsbæjar þegar þessi samþjöppun eins aldurshóps á tiltekið svæði í miðbæ Mosfellsbæjar var ákveðin? Hefur þörfin fyrir þjónustuíbúðir yfirhöfuð verið greind? Hefur grunnvinnan verið unnin, þ.e. stefna um uppbyggingu húsnæðis fyrir eldri borgara? Sá hópur er fjölbreyttur og þarf fjölbreytt úrræði.
Krafa um faglega og lýðræðislega skipulagsvinnu
Stjórn Íbúahreyfingarinnar hvetur bæjaryfirvöld til að endurskoða verkferla í skipulagsmálum og efna til samkeppni meðal arkitekta og samráðs við íbúa um skipulag miðbæjarins sem heild og miðju fjölbreytileika og gefandi mannlífs í Mosfellsbæ.
Skipulagsvinnan þarf að byrja á réttum enda. Fyrst kemur deiliskipulagning miðbæjarins í heild og síðan úrvinnsla skipulags við Bjarkarholt 4-5 með hliðsjón af stefnunni sem kveðið verður á um í ítarlegri greinargerð með deiliskipulagi miðbæjarins. Undirrituð telja að faglega unnin greinargerð um helstu þætti skipulagsins og áhrif þess á birtustig í íbúðum, skuggavarp bygginga, útsýni, hljóð- og loftgæði, svæði til útiveru o.s.frv. sé lykilforsenda frekari uppbyggingar.
Stjórn Íbúahreyfingarinnar Netfang: ibuahreyfingin@gmail.com
Þann 26. apríl næstkomandi rennur út frestur til að senda inn athugasemdir við breytingu á deiliskipulagi í Bjarkarholti 4-5 í miðbæ Mosfellsbæjar en þar stendur til að byggja þjónustuíbúðir fyrir aldraða. Stjórn Íbúahreyfingarinnar telur að bæjaryfirvöld þurfi að gera betur við gerð nýs skipulags og er það tilefni eftirfarandi umsagnar. Umsögninni er skipt í tvo kafla. Annars vegar (1) sértæka umsögn um fyrirliggjandi tillögu að deiliskipulagsbreytingu og hins vegar (2) almenna umsögn um áhrif niðurbrots deiliskipulags miðbæjarins í litlar, aðgreindar skipulagseiningar o.fl.
Umsögn um breytingar á deiliskipulagi við Bjarkarholt 4-5
Undirrituð fara þess á leit að bæjarstjórn Mosfellsbæjar endurskoði tillögu um deiliskipulagsbreytingu við Bjarkarholt 4-5 með lífsgæði íbúa í þjónustuíbúðum og áhrif breytinganna á umhverfi miðbæjarins að leiðarljósi.
Lagt er til að byggingarmagn verði minnkað til muna. Samkvæmt breytingatillögunni á það að vera rösklega fimmfalt á við það magn sem deiliskipulag miðbæjarins frá árinu 2010 gerir ráð fyrir. Íbúðum fjölgar úr 19 í 108 á byggingarreit sem er einungis 5069 m2.
Tillaga að deiliskipulagsbreytingu við Bjarkarholt 4-5
Gæði húsnæðis og aðstaða á lóð.
Þegar byggðar eru þjónustuíbúðir fyrir eldri borgara er mikilvægt að huga sérstaklega vel að gæðum húsnæðis og lóðinni við húsið við hönnun. Góð birta þarf að vera í íbúðum og aðlaðandi svæði til útiveru á lóðinni. Birtan af því að eldri borgarar eyða meiri tíma í íbúðum sínum en fólk og fjölskyldur á vinnumarkaði. Garðurinn til að fá hreyfingu og efla heilsu. Íbúar þurfa að geta gengið um, tyllt sér á bekk og tekið tal saman við aðra íbúa á lóðinni við húsið.
Fyrirliggjandi uppdrættir.
Tillögum að deiliskipulagsbreytingunni fylgja myndir og uppdrættir. Sýnd er þrívíddarmynd af húsunum sem mynda eins konar þröngt U sem opnast mót suðri. Skugginn sem sýndur er er mjög blekkjandi; sýnir morgunsól í ca. 60° hæð í austri, sem er óhugsandi, en þá er sól ca. 30° á lofti um sumarsólstöður en lægra allan annan tíma.
Nær væri að byggja í L, og opna fyrir suður- og vestursól, auk þess sem álman sem liggur meðfram Langatanga verður fyrir ónæði af umferð og býður uppá miður skemmtilegt útsýni yfir malbikshaf með bensínstöð og dekkjaverkstæði
Fjölgun íbúða á þessum litla reit úr 19 í 108 er alltof mikil miðað við stærð lóðarinnar. Flestar íbúðir verða í skugga stóran hluta dagsins, auk þess sem útisvæði er alltof lítið til að byggja upp góða aðstöðu utanhúss.
Útsýni er líka mjög takmarkað úr flestum íbúðum. Í ljósi þess hve náttúrulegt umhverfi Mosfellsbæjar er fjölbreytt og fallegt er synd að það skuli ekki vera nýtt fyrir eldri borgara bæjarins. Samkvæmt tillögunni er gert ráð fyrir að sá mikli gróður sem er á lóðinni, þar á meðal nánast allar bjarkirnar sem Bjarkarholt heitir eftir, sé fjarlægður. Þar er illa farið með verðmæti.
Kynning á deiliskipulagsuppdrætti
Mikilvægt er að kynna breytingar á deiliskipulagi þannig að heildarsýn yfir nærliggjandi skipulagsheild fáist, en hér er notast við gamalt og löngu úrelt deiliskipulag miðbæjarins frá 2010. Uppdrátturinn gefur því ekki rétta mynd af skipulagi miðbæjarins og nánasta umhverfi fyrirhugaðra bygginga.
Upplýsingar um stærðir íbúða, stærð sameignar og aðstöðu vantar í kynninguna.
Deiliskipulag miðbæjarins frá 2010 en því hefur verið breytt lóð fyrir lóð síðustu ár og er í dag óþekkjanlegt.
Bílastæði
Á lóðinni milli bygginganna er gert ráð fyrir 16 bílastæðum sem skerða það litla útisvæði sem þó fylgir lóðinni. Þau ætti að færa annað þannig að græna svæðið njóti sín, og að það sé ekki undirlagt af bílum með öllum þeim hávaða, ónæði og ólofti sem þeim fylgja.
Stefna Mosfellsbæjar
En hver skyldi stefna Mosfellbæjar vera í málefnum eldri borgara (2020-2027)?
“Mosfellsbær er fjölskylduvænt, heilsueflandi og framsækið bæjarfélag sem setur umhverfið í öndvegi og hefur þarfir og velferð íbúa að leiðarljósi.”
Þessi stefna er ansi skýr og bygging þjónustuíbúða fyrir eldri borgar við Bjarkarholt kjörið tækifæri til að láta verkin tala.
Samningur við Eir
Í Bjarkarholti 4-5 er um að ræða uppbyggingu sem grundvallast á samningi við Eir, hjúkrunarheimili. Samningur Eirar tekur þó til fleiri lóða. Bjarkarholt 4-5 er einungis 1. áfanginn. Í ljósi stærðar verkefnisins vekur furðu að ekki skuli hafa verið efnt til samkeppni meðal arkitekta um breytingarnar því þær hafa mikil áhrif á deiliskipulag miðbæjarins í heild sinni.
Loftmynd af deiliskipulagsreit í miðbæ Mosfellsbæjar. Lengst til vinstri Bjarkarholt 4-5
2. Miðbærinn sem ein heild og breytingar á deiliskipulagi innan hans
Samkeppni og samráð
Það er eðli góðrar skipulagsvinnu og húsagerðar að keppt sé um tillögur. Líka að íbúar séu hafðir með í ráðum. Skaðinn sem af því hlýst að hunsa lýðræðislega ferlið getur orðið bæjarfélaginu dýrkeyptur enda afleiðingar þannig vinnubragða oftast á kostnað þeirra sem síst skyldi, það er bæjarbúa.
Í tengslum við þá uppbyggingu sem nú stendur yfir í miðbænum er miður að sú leið skuli hafa verið valin að búta fyrirliggjandi miðbæjarskipulag niður í smærri einingar og breyta því lóð fyrir lóð án undangengis samráðs við íbúa. Við gerð deiliskipulags 2010 var þess þó gætt.
Lýðræðislegum verkferlum í skipulagsmálum er ætlað að tryggja gæði. Í Mosfellsbæ hefur orðið afturför í lýðræðisþróun. Með hverri deiliskipulagsbreytingunni af annarri verður hún sýnilegri. Heildarsýn hefur tapast og bæjarbúar eru ekki lengur þátttakendur í ferlinu. Með öllu er óljóst hvert þeir sem vinna að tillögum og jafnvel framkvæmdum sækja umboð sitt. Þannig vinnubrögðum liggur hvorki virðing fyrir gegnsæi né lýðræði að baki.
Fjölbreytileiki í íbúasamsetningu versus einsleitni
Við skoðun á fyrirliggjandi tillögu að deiliskipulagsbreytingu hafa ýmsar spurningar vaknað, m.a. hvort bærinn hafi leitað sér nægilegrar ráðgjafar hjá sérfræðingum. Er yfirhöfuð ráðlegt eða eru fordæmi fyrir því að svo stór hluti skipulagssvæðis í miðbæ sé einskorðaður við einn aldurshóp. Getur verið að slík einsleitni hafi til dæmis áhrif á framboð á þjónustu í miðbænum?
Kunnir arkitektar mæla með fjölbreytileika í íbúasamsetningu, ekki einsleitni og á það ekki síst við um miðbæi.
Fleiri spurningum er ósvarað. Var tekið tillit til smæðar Mosfellsbæjar þegar þessi samþjöppun eins aldurshóps á tiltekið svæði í miðbæ Mosfellsbæjar var ákveðin? Hefur þörfin fyrir þjónustuíbúðir yfirhöfuð verið greind?
Hvernig væri að leggja áherslu á fjölbreytta valkosti fyrir jafn fjölbreyttan hóp og eldri borgarar eru? Af hverju ekki að gera ráð fyrir því í skipulagi að í Mosfellsbæ rísi t.d. raðhúsabyggð eða vistþorp með sameiginlegum garði til útiveru fyrir þá sem vilja minnka við sig og þurfa takmarkað á þjónustu Eirar í miðbænum að halda?
Tillaga um breytt verklag
Undirrituð hvetja bæjaryfirvöld til að endurskoða verkferla í skipulagsmálum og efna til samkeppni meðal arkitekta og samráðs við íbúa um miðbæinn sem heild og miðju fjölbreytts mannlífs í Mosfellsbæ. Skipulagsvinnan þarf að byrja á réttum enda. Fyrst kemur deiliskipulagning miðbæjarins í heild og síðan úrvinnsla skipulags við Bjarkarholt 4-5 með hliðsjón af stefnunni sem kveðið verður á um í deiliskipulagi miðbæjarins.
Við birtum þessa umsögn með fyrirvara um breytingar. Þeir sem áhuga hafa á að senda okkur athugasemdir eða viðbætur við umsögnina er það velkomið til kl. 16.00, 25. apríl nk. Við setjum eitt skilyrði, þ.e. að athugasemdir skuli vera málefnalegar og í þágu eldri borgara. Hægt er að setja inn efni í “kommentakerfið” á FB-síðu Íbúahreyfingarinnar eða senda okkur í tölvupósti: ibuahreyfingin@gmail.com
Fólki er líka frjálst að afrita umsögnina óbreytta og senda Mosfellsbæ með eigin undirskrift. Það er viðtekin venja í skipulagsmálum.
Nýverið vatt sér að mér kona í miðbæ Mosfellsbæjar og spurði mig augljóslega reið og vonsvikin: Hvernig gat þetta eiginlega gerst? Mér varð svara fátt en vissi um leið hvað hún átti við. Ég spyr mig sjálfa að því sama. Já, hvernig gat þetta gerst? Á undanförnum árum hefur mikið verið byggt í Mosfellsbæ. Íbúafjöldi hefur tvöfaldast á 20 árum og samhliða því hafa ný íbúðahverfi risið og uppbygging haldið áfram í miðbænum. Það skiptir máli að vel takist til þegar miðbæir eru annars vegar. Ásýnd og innviðir hafa mikla þýðingu og skýrir það kannski hörð viðbrögð konunnar. Það sem hún sá olli henni sárum vonbrigðum. Og ég er sama sinnis.
Við öflun efnis í litla grein leitaði ég á náðir Mr. & Mrs. Gúggel. Bók danska arkitektsins Jan Gehl, Mannlíf á milli húsa (1971), reyndist líka vera óbrigðult hjálpartæki og svo auðvitað ræður og bókanir í bæjarstjórn sem við í Íbúahreyfingunni lögðum til málanna í viðleitni okkar til að koma í veg fyrir að einmitt þetta gerðist.
Textinn í greininni er að mestu settur fram í formi spurninga og er tilgangurinn að vekja fólk til umhugsunar um skipulagsmál í Mosfellsbæ og þá miklu samfélagslegu ábyrgð sem sveitarstjórn ætti að axla. Spurningarnar fela að hluta til í sér svör en það ætti ekki að rýra gildi þeirra.
Miðbær Mosfellsbæjar.
Mannlíf og skipulag
Er miðbærinn miðpunktur mannlífs í Mosfellsbæ? Er hann fjölskylduvænn? Staður stórra og smárra viðburða í bæjarfélaginu? Er torgið í miðbænum sú miðja þar sem bæjarbúar mætast í daglegu amstri og taka tal saman? Umlykja stofnanir, þjónustufyrirtæki og fjölsóttar verslanir almenningsrými (Public Space)?
Snoturt einmana torg fyrir utan hringiðu daglegs lífs.
Vellíðan og skipulag
Líður þér vel að koma í miðbæinn? Fyllist þú stolti þegar þú ferð þangað með gesti? Eða er miðbærinn niðurdrepandi, fullur af steinsteypu, malbiki, bílum, bensínstöðvum og skyndibitastöðum með víðáttumiklum bílastæðum?
Gildi fagurfræði í skipulagi
Er eitthvað fyrir augað í miðbæ Mosfellsbæjar? Eitthvað sem laðar fólk að? Leggja ferðamenn lykkju á leið sína til að skoða og upplifa miðbæinn? Er fegurð og aðdráttarafl miðbæja kannski bara afstætt og einstaklingsbundið? Og ef svo er, hvað skýrir að milljónir ferðamanna fjölmenna ár hvert í miðborgir sem eru rómaðar fyrir fegurð?
Hagsmunir og skipulag
Hvað gerðist í miðbæ Mosfellsbæjar? Hverjir voru settir framar í forgangsröðina, fjárfestar eða íbúar? Af hverju var miðbærinn ekki skipulagður með hliðsjón af fyrirliggjandi rýnivinnu íbúa? Hvað varð um “græna miðbæinn” þeirra? Hvers vegna var skipulagið ekki unnið af einurð og einlægni, með hag beggja að leiðarljósi? Er það ófrávíkjanleg regla að hagsmunir íbúa og fjármagns geti ekki farið saman?
Blikastaðaland, verður það næsta skipulagsverkefni í Mosfellsbæ?
Skipulagið og framtíðin
Hvaða stóra skipulagsverkefni er næst á dagskrá í Mosfellsbæ? Endurtekur sagan sig í Blikastaðalandi? Verða einungis hagmunir fjárfesta og byggingarfyrirtækja settir í fyrirrúm? Eiga almannahagsmunir að vera afgangsstærð í skipulagsvinnu? Hefur nýfrjálshyggjan kannski yfirtekið skipulagsvaldið í Mosfellsbæ?
Þegar litið er yfir skipulagssögu Mosfellsbæjar undanfarin 20 ára sést að þetta er rauði þráðurinn. Íbúar hafa í sumum tilvikum verið spurðir álits en tillögur þeirra hafa horfið sporlaust. Auglýstur áhugi á framlagi íbúa bara verið til þess að tikka í samráðsboxið. Ásýnd bæjarfélagsins og innviðir hafa liðið fyrir þessi vinnubrögð. Ekki bara í miðbænum.
Við sem búum í Mosfellsbænum erum stolt af náttúrunni allt í kringum okkur. Hér getur hver og einn stundað útivist við sitt hæfi. Það er sérlega mikilvægt á þessum erfiðu tímum þar sem COVID setur okkur svo þröngar skorður. Fjöllin í kringum okkar laða að alveg eins og skóglendin. Fjórar fallegar ár renna í gegnum bæjarlandið eða rétt hjá. Þar eru fossar og frábærar gönguleiðir. En svo er ein perla í landi Mosfellsbæjar sem ég vil nefna sérlega: Strandlengjan við Leiruvoginn. Innst í voginum er friðlandið við Varmárósa. Það er nýbúið að stækka þetta svæði og er það gott. Æskilegt væri að Leiruvogurinn, sem hefur verið lengi á náttúruminjaskrá, væri einnig friðlýstur í heild. Reykjavíkurborg hefur stigið skrefið til fulls og nýlega friðlýst sína strandlengju frá Blikastaðarkró og vestur úr. Hvers vegna gátu mosfellsku yfirvöldin ekki verið í samfloti í þessu til að skapa eina heild?
Margæs og stelkur leita sér að æti á leirunum í Leiruvogi.
Leirurnar í voginum eru sérstakar og mjög dýrmætt lífríki. Þær eru ákaflega frjósamar og þar þrífst urmull af smádýrum sem gefa hundruðum jafnvel þúsundum fugla fæði allt árið í kring. Í leirurnar leita vetrarfuglar þegar lítt annað er að fá í gogginn. Svæðið er líka afar mikilvægt fyrir umferðarfugla sem stoppa hér á leiðinni til að birgja sig upp áður en þeir halda áfram. Má þar nefna margæs, rauðbrysting og fleiri tegundir. Útivistarfólk í Mosfellsbænum og reyndar líka í Reykjavík vilja væntanlega varðveita þessa strandlengju og vernda hana. Það á við alla þá sem njóta einstakrar náttúru við sjóinn: göngufólk, skokkarar, hestamenn, hjólreiðafólk og golfarar. Að fara meðfram strandlengjunni jafnt að sumri sem vetri er alltaf sérstök upplifun.
Lítið hefur farið fyrir umræðu um þau náttúruverðmæti og útivistarsvæði sem í húfi eru í tengslum við lagningu Sundabrautar. Samkvæmt þeim tillögum sem haldið hefur verið á lofti á í sparnaðarskyni að leggja hraðbrautina á landfyllingum með lítilli brú yfir Leiruvoginn í Mosfellsbæ, frá Geldinganesi yfir í Gunnunes. Í ljósi náttúruverndarlaga, alþjóðlegra skuldbindinga og þýðingar svæðisins fyrir Mosfellinga vekur furðu að sú útfærsla skuli tekinn fram yfir aðra valkosti án nokkurs fyrirvara um verndargildi og útivistarhagsmuni.
Það er ástæða fyrir því að Vesturlandsvegurinn liggur þar sem hann er. Þegar aðalskipulag Mosfellsbæjar var upphaflega unnið átti með því að hlífa sjávarsíðunni.
Yfirlitskort frá Gufunesi, Eiðsvík, Geldinganesi, Blikastaðakró, Gunnunesi og Leiruvogi.
Umhverfismat ekki klárað
Umhverfismat fyrir þann áfanga Sundabrautar sem snýr að Leiruvogi og Mosfellsbæ hefur aldrei verið klárað. Frummatsskýrsla fyrir alla framkvæmdina er heldur ekki tilbúin. Hún er í athugun skv. vef Skipulagsstofnunar en þar fengust þær upplýsingar að engin vinna væri í gangi í tengslum við verkefnið hjá þeim.
Sigurður Ingi Jóhannsson samgönguráðherra er þrátt fyrir skort á þessum veigamiklu upplýsingum og tilheyrandi samráðsferli þó byrjaður að reka áróður fyrir þessari útfærslu þar sem kostnaður við hana er minnstur í krónum talið. Í ljósi bersýnilegra náttúruverndar- og útivistarhagsmuna íbúa við strandlengjuna sætir fyrirvaraleysi ráðherrans furðu. Sundabraut er risavaxið verkefni og án nokkurs vafa stærsta umhverfisverndarmál síðari tíma á höfuðborgarsvæðinu. Það ætti því að vera í fyrirrúmi að vanda til verka.
Aðstæður í Leiruvogi breyst
Sundabraut hefur lengi verið í pípunum og er henni ætlað að greiða leið út úr höfuðborginni og eru það gild rök. Í lok síðustu aldar hófst síðan undirbúningur að lagningunni. Á þeim tíma voru vistfræðingar í Háskóla Íslands fengnir til að taka saman rannsóknir á lífríki Leiruvogs og úr varð stutt samantekt. Megin efni hennar eru rannsóknir sem gerðar voru á 20-30 ára tímabili á seinni hluta 20. aldar. Í samantektinni (1999) kom m.a. fram að vistkerfi Leiruvogs hefði lengi verið undir miklu álagi vegna þess að öllu skólpi frá Mosfellsbæ var veitt óhreinsuðu í voginn.
Á þessu varð þó breyting 2004-2006 þegar skolplagnir Mosfellinga voru tengdar við dælustöð sem tengist fráveitu Reykjavíkurborgar. 15 árum síðar eru því allt aðrar vistfræðilegar forsendur en þær sem uppi voru á rannsóknartímanum og því ekki hægt að byggja mat á náttúruverndarhagmunum á þeim.
Aðrar rannsóknir
Heilbrigðiseftirlit Kjósarsvæðis hefur reglulega gefið út skýrslur um mengun í voginum en einnig í Varmá og Köldukvísl sem báðar renna í Leiruvog. Þessar mælingar staðfesta að mikil breyting til batnaðar hafi orðið á en enn má þó gera betur, sérstaklega hvað viðkemur Varmá.
Staðbundnar rannsóknir á fuglalífi og fiskgengd við ósana hafa líka verið gerðar í tengslum við framkvæmdir, s.s. lagningu Tunguvegar, sem lagður var frá Skeiðholti yfir ósasvæði Varmár og Köldukvíslar í Leirvogstungu. Niðurstöður þeirra gáfu sterklega til kynna að lífríkið við Leiruvog sé bæði dýrmætt og fjölskrúðugt.
Engin heildstæð rannsókn hefur verið gerð á lífríki Leiruvogs en það hlýtur að vera forsenda þess að unnið sé umhverfismat fyrir framkvæmd sem líkleg er til að hafa mikil og skaðleg umhverfisáhrif. Ýmislegt er þó almennt vitað um lífríkið, s.s. að leirur hafa stóru hlutverki að gegna í bindingu gróðurhúsalofttegunda og fæðuöflun fugla. Verndargildi þeirra er því mjög hátt.
Á leirum lifir urmull smádýra sem farfuglar m.a. nærast á til að safna kröftum fyrir flug heimshlutanna á milli.
Leirur grundvöllur fæðuöflunar fugla og ‘stórvirkir kolefnissvelgir’
Í upplýsandi grein sem vistfræðingurinn Tómas G. Gunnarsson skrifaði undir yfirskriftinni „Frá kennslu að kolefnisbindingu” og birti í Morgunblaðinu 2007 er fjallað um leirur og mikilvægi þeirra fyrir lífríkið.
En gefum honum orðið: „Leirur eru eitt mikilvægasta búsvæði margra fuglategunda sem sækja í mergð hryggleysingja, einkum orma, smávaxin skeldýr og mýflugulirfur. Þéttleiki fugla á leirum er með því mesta sem gerist, miðað við önnur búsvæði, en miklar árstíðasveiflur eru í fjölda. Flestir fuglar fara um á fartíma vor og haust og á sumum leirum er lítið að gerast fyrir utan þennan mikilvæga tíma.”
Og Tómas heldur áfram: „Leirur eru ekki bara mikilvægar fyrir þær lífverur sem dvelja á og í þeim, því þær eru líka stórvirkir kolefnissvelgir. Þær binda gróðurhúsalofttegundir og binding á flatareiningu er mikil. Leirur eru það sjaldgæfar og mikilvægar að forðast ætti í lengstu lög að eyðileggja meira af þeim en þegar hefur verið gert.”
Rúsínan í pylsuendanum: „Það að leirur og þéttbýli myndast oft á sömu stöðunum þýðir að árekstrar eru tíðir. Landfyllingar virðast freista, og þverun víkna og voga með vegagerð hefur spillt mörgum leirum. Á höfuðborgarsvæðinu einu hefur mörgum af frjósömustu leirum landsins verið spillt. Leiru Elliðavogs var spillt með uppfyllingu sem er hundaklósett og kallast í daglegu tali Geirsnef. Hvaleyrarlón í Hafnarfirði hefur mátt þola þrengingar úr öllum áttum og eftir situr lítill blettur. Gufunesvík var fyllt af sorpi og Arnarnesvogur er nær horfinn.”
Það fer því ekki á milli mála að sú útfærsla að leggja Sundabraut á landfyllingum mun ógna náttúrulegu lífríki Leiruvogs. Skaðsemin er óumdeild meðal vistfræðinga og fórnarkostnaður því mikill, ef ekki með öllu óásættanlegur. Afköstin við að binda gróðurhúsalofttegundir ættu á tímum loftslagsbreytinga ein og sér að nægja stjórnvöldum til að staldra við.
Blikastaðaland með útsýni yfir sundin blá. Á milli Geldinganess og Gunnuness sést móta fyrir Snæfellsjökuli í fjarska.
‘Heilbrigð náttúra fyrir heilbrigða þjóð’
Í hinum vestræna heimi hefur á undanförnum áratugum orðið mikil vitundarvakning í umhverfismálum. Innan ESB er til dæmis ekki lengur talið ásættanlegt að fara út í stórfelldar og skaðlegar framkvæmdir í náttúrunni nema með fulltingi stofnana á sviði náttúruverndar og sérfræðinga sem búa yfir faglegri þekkingu á vistkerfunum sem um ræðir.
Aðgengi að útivistarsvæðum í þéttbýli, góð heilsa og vellíðan eru í því sambandi metin til mikilla verðmæta. Skammtímahagsmunir eins og kostnaður á framkvæmdatíma ráða því ekki lengur úrslitum þegar teknar eru ákvarðanir um verkefni sem mögulega spilla þessum gæðum.
Ýmislegt hefur verið gert til að festa í sessi fagleg vinnubrögð og þar skipta máli alþjóðlegir samningar eins og Bernarsamningurinn.
Íslendingar fullgiltu Bernarsamninginn sem er samningur um verndun villtra plantna og dýra og lífsvæða í Evrópu árið 1993. Samkvæmt ákvæðum hans erum við beinlínis alþjóðlega skuldbundin til að vernda Leiruvoginn.
Leirurnar iða af fuglalífi og eru einkar mikilvægur viðkomustaður farfugla sem eiga líf sitt undir því að geta sótt sér næringu á leirunum. Lönd heims þurfa vegna flökkueðlis margra fuglategunda að vera í alþjóðlegu samstarfi um verndun fugla og búsvæða þeirra. Við berum t.d. ábyrgð á að margæsin geti hvílt sig og nestað á leirunum fyrir flugið yfir kaldan og gróðursnauðan Grænlandsjökul til Kanada.
Leirurnar gegna auk þess því veigamikla hlutverki að tryggja þeim fuglategundum sem ekki lifa við sjóinn fæðu þegar snjór þekur jörð.
Árið 2019 átti Bernarsamningurinn 40 ára afmæli og að því tilefni var vakin athygli á markmiðum hans með slagorðinu „Heilbrigð náttúra fyrir heilbrigða Evrópubúa”. Með því var undirstrikað að hagsmunir manns og náttúru fara saman.
Leiruvogurinn er auk þess skilgreindur sem alþjóðlega mikilvægt fuglasvæði. Sérstök vistkerfi eins og leirur og sjávarfitjar njóta líka sérstakrar verndar samkvæmt 61. gr. náttúruverndarlaga.
Leirurnar eru því bæði með belti og axlabönd þegar litið er til alþjóðlegra skuldbindinga og íslenskra laga.
Eða svo skyldum við ætla. Raunin er sú að stjórnvöld láta sig vistfræðilega þáttinn litlu varða. Það virðist eiga að nota gömlu ‘góðu’ aðferðafræðina og kýla á’etta.
Öll náttúruverndarsvæði í Mosfellsbæ með tengingu við Leiruvog
Öll friðlýst náttúruvætti og svæði á náttúruminjaskrá í Mosfellsbæ eru með beina tengingu við Leiruvog. Það má segja að hann sé bæði upphaf og endir verndarsvæðanna því fiskurinn leitar þaðan upp í árnar. Fyrir vatnsföllin sem renna um farvegi, fossa og flúðir í Mosfellsbæ er vogurinn aftur á móti viðtakinn. Sú hætta er raunveruleg að framburður ánna setjist smám saman fyrir í voginum ef af landfyllingu verður.
Leiruvogurinn sjálfur er á náttúruminjaskrá (nr. 131) og bíður því friðlýsingar. Náttúruverndarstofnun hefur hvatt til þess að það verði klárað. Allar ár í Mosfellsbæ renna í voginn, þ.e. Úlfarsá/Korpa, Varmá, Kaldakvísl/Suðurá og Leirvogsá. Ósar Varmár eru friðlýstir og áin sjálf á náttúruminjaskrá. Hinar árnar eru ýmist á náttúruminjaskrá og/eða njóta hverfisverndar. Í ánum eru síðan fossar sem ýmist eru friðlýstir eða á náttúruminjaskrá.
Það eru því stórkostlegir náttúruverndarhagsmunir í húfi fyrir Mosfellinga. Öll friðlýst náttúruvætti og svæði á náttúruminjaskrá í sveitarfélaginu munu ‘lit sínum glata’. Ef litið er til þeirra verðmæta sem tapast við það að leggja hraðbrautina á brúm og landfyllingu eftir endilangri strandlengjunni er aðeins ein leið fær, sú að leggja Sundabraut í stokk.
Útivist og náttúra við Leiruvog
Þeir sem ganga, hjóla og stunda golf og hestamennsku sér til heilsubótar í Mosfellsbæ vita að Leiruvogur er einstök náttúruparadís. Leirurnar iða bókstaflega af lífi. Þar eru fuglar ýmist stakir eða í hópum sem stinga nefinu í sandinn eftir næringu, kvaka eða hvíla sig. Friðsældin og heilnæmt sjávarloftið eru engu lík við voginn. Hvílík andleg næring!
Vegstæði Sundabrautar, Geldinganes og Gunnunes séð frá Vesturlandsvegi.
Útsýni við sundin blá
Það er fleira sem einkennir Leiruvog. Í heiðríkju er sólarlagið óvíða fallegra. Á góðviðrisdögum heldur útsýnið yfir Faxaflóa og til fjalla fólki föngnu. Jökullinn í fjarska og Esjan gera líka sitt. Á björtum síðkvöldum eiga Norðurljósin það til að stíga dans við Vetrarbrautina. Oftast yfir Faxaflóanum, fyrir mynni Hvalfjarðar. Hvílík lífsgæði að eiga kost á svo óviðjafnanlegu útsýni í þéttbýlinu!
Hraðbraut eftir strandlengjunni endilangri truflar þessa dýrmætu náttúruupplifun og við tekur umferðarhávaði, sjón-, loft- og ljósmengun. Heilsuefling og heimsmarkmið fara fyrir lítið. Mosfellsbær sem áunnið hefur sér sess sem heilsueflandi útivistar- og náttúruparadís umbreytist í hávaðasama eyju á milli tveggja stofnbrauta sem verða innan sjónmáls hvor frá annarri og kallast á.
Hvílíka skammsýni og sóun á samfélagslegum verðmætum er vart hægt að hugsa sér.
Sundabraut í stokk
Eins og sjá má verða lífsgæðin sem við í dag getum sótt í Leiruvog ekki mæld í peningum á framkvæmdatíma, heldur í þeim ávinningi sem íbúar í ‘heilsueflandi’ samfélagi og heilbrigðiskerfið allt verða aðnjótandi takist að vernda þessi náttúruverðmæti. Fyrsta skrefið í þá átt ætti að vera að kanna af þunga og alvöru að leggja Sundabraut í stokk.
Lokaorð
Það vekur ugg að engin opinber umræða skuli hafa farið fram um skuggahliðar Sundabrautar. Í nýlegri kynningu starfshóps samgönguráðherra um Sundabraut er ekki minnst einu orði á náttúru- og útivistarhagsmuni, hvað þá áhrifin á heilsu og vellíðan. Rétt eins og sú stefna að komast með bíl á sem skjótastan hátt á milli A og B sé öllu öðru yfirsterkari.
Göngu- og hjólastígur meðfram hraðbrautinni er á teikniborðinu. En til hvers? Hraðbraut er ekki það umhverfi sem fólk sækist eftir til útivistar.
Stöldrum því við. Á höfuðborgarsvæðinu búa 2/3 hlutar þjóðarinnar. Það þjónar langtímahagsmunum fólksins sem þar býr að vanda til verka. Ekkert hefur reynst okkur jafn dýrkeypt í skipulagsmálum og flýtimeðferðir. Er ekki tímabært að segja þeim kafla í Íslandssögunni lokið?
Sigrún H Pálsdóttir, leiðsögumaður og fyrrum bæjarfulltrúi.
Greinin birtist í Kjarnanum 1. apríl sl.
Skráðu þig á póstlistann
Núna ert þú komin á póstlista Íbúahreyfingarinnar!
